लोकसंख्या भूगोल वितरण व परिणाम करणारे घटक, Distribution of population, population density

                    लोकसंख्या भाग- 1

भूगोल अभ्यास - भूगोलात मानव व पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियाचा अभ्यास केला जातो. मानवी भूगोल ही भूगोलाची एक प्रमुख शाखा आहे. मानवी भूगोलाच्या एका शाखेत लोकसंख्येचा अभ्यास केला जातो, त्या शाखेस ‘लोकसंख्या भूगोल’ असे म्हटले जाते.  लोकसंख्या भूगोलात लोकसंखेच्या 

① गुणात्मक व संख्यात्मक रचनेचा 

② लोकसंखेचा अर्थव्यवस्थेवर होणारा परीणाम 

③ प्रादेशीक विकास अशा मुद्दयांचा अभ्यास प्रामुख्याने होतो.  येथे आपण मानव एक संसाधन म्हणून अभ्यासणार आहोत.

● लोकसंख्या वितरण- जागतिक लोकसंख्येचे वितरण हे असमान आहे. म्हणजेच जगात सर्व प्रदेशात लोकसंख्या सारख्या प्रमाणात राहत नाहीत. ते खालील आकृतींच्या सहाय्याने समजावुन घेवू.

वरील आकृतींचे निरीक्षण करुन उत्तरे दया.

1) कोणत्या खंडात लोकसंख्या सर्वात कमी आहे-      ऑस्ट्रेलिया

2) भूमी व लोकसंख्येने या दोन्ही बाबतीत कमी असलेला खंड-  ऑस्ट्रेलिया

3) ) भूमी व लोकसंख्येची टक्केवारी जास्त असलेला  खंड- (आशिया)

4) कोणत्या विभाजीत वर्तुळात एक खंड कमी आहे व का?-  लोकसंख्या वितरण दर्शविणाऱ्या खंडात अंटार्क्टिका खंड कमी असुन तेथे कायम (स्थायीक) वास्तव्य करणारी लोकसंख्या नाही.

खंडनिहाय लोकसंख्येच्या वितरणाची टक्केवारी-

खंड	भूमी %	लोकसंख्या %
आशिया	29.2	60
आफ्र‍िका	20.4	17
उत्तर अमेरीका	16.5	10
दक्ष‍िण अमेरीका	12	8
युरोप	6.8	4.75
आस्ट्रेलिया	5.9	0.55
अंटार्क्ट‍िका	9.2	स्थायी लोकसंख्या नाही

● आशिया खंडाची भूमी 30% तर त्यावर 60% लोकसंख्या राहते.

●  आफ्रिका खंडाची भूमी 20% असुन तेथे जगाच्या तुलनेत 17% लोकसंख्या वास्तव्य करते.

● जगाच्या तुलनेत उत्तर व दक्षिण अमेरिका खंडमिळून 28% भूक्षेत्र आहे तर येथे केवळ 18% लोकसंख्या आहे.

● युरोपखंडाचे भूमीक्षेत्र जगाच्या तुलनेत 7% असुन तेथे जगातील 5% लोक राहतात.

● ऑस्ट्रेलिया खंडाची भूमी 6% असुन तेथे जगाच्या तुलनेत 1% सुध्दा लोकसख्या नाही.

● अंटार्क्ट‍िका खंडाची भूमी 9% असुन तेथे स्थायिक लोकसंख्याच नाही.

● लोकसंख्येची घनता-  एका विशिष्ट क्षेत्रफळात राहणाऱ्या लोकांचे प्रमाण यावरुन लोकसंख्येची घनता काढता येते. लोसख्येची घनता म्हणजे दर चौ.किमी प्रदेशात राहणारी लोकांची संख्या होय.  ती पुढील सुत्राच्या सहाय्याने मिळविता येते.

जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या देशांची लोकसंख्या घनता.

अक्र	देशांचे नाव	लोकसंख्या कोटी मध्ये (2018 नुसार)	क्षेत्रफळ (लक्ष चौ. किमी)	लोकसंख्येची घनता
1	चीन	142.8	96.0	149
2	भारत	135.3	32.9	411
3	अमेरीका सयुक्त संस्थान	32.7	95.3	34
4	इंडोनेशिया	26.8	19.1	140
5	पाकिस्तान	21.2	8.9	238
6	ब्राझिल	20.9	85.2	25
7	नायजेरिया	19.6	9.2	213
8	बांग्लादेश	16.1	1.5	1073
9	रशिया	14.6	171.0	9
10	मेक्सिको	12.6	19.7	64

लोकसंख्या वितरणाचा आकृतीबंध व लोकसंख्येची घनता यांमुळै एखादया क्षेत्रातील लोकसंख्याशास्त्रीय वैशिष्टे सहजपणे जाणून घेता येतात.

लोकसंख्येच्या वितरणावर प्राकृतीक घटकांचा परिणाम झालेला असतो. ते खालील तक्याच्या अनुशंगाने लक्षात येईल. 

(प्रत्येक खंडात लोकसंख्या वाढीसाठी व विरळ लोकसंख्येसाठी परीणाम केलेल्या प्राकृतिक घटक यादी)

खंड	दाट लोकसंख्येला कारणीभूत ठरलेले प्राकृतिक घटक	कमी / विरळ लोकसंख्येला कारणीभूत ठरलेले प्राकृतिक घटक
उ. अमेरिका	समुद्र किनारी प्रदेश, पंचमहासरोवरे व या सरोवरांचा मैदानी प्रदेश, गल्फचे व प्रेअरीज मैदानी प्रदेश, मिसिसिपी नदीचे सुपीक खोरे, हवामान	रॉकी व ॲपलेशियन पर्वत, कॅनडा च्या उत्तरेकडील अतिशित व हिमाच्छादीत हवामान, कोलोरॅडो वाळवंट
द. अमेरिका	समुद्र किनारी प्रदेश, ॲमेझॉन व ओरिनिको नदयाचे सुपीक प्रदेश, उरग्वे-पराग्वे व पंपास मैदाने, हवामान	ॲडीज पर्वत रांगा, अटकामा वाळवंट, विषृवृत्तीय हवामान व विषृवृत्तीय जंगले,
युरोप	समुद्र किनारी प्रदेश, डॉगरबँक उथळ किनारे, होल्गा, ऱ्हाईन, डॅन्युब, पो नदयांचे सुपीक प्रदेश, समशितोष्ण हवामन, भूमध्य सागरी हवामान, गल्फस्ट्रीम,	आल्प्स, कॉकेशस, स्कॅडिनेव्हीयन, क्योलेन पर्वतीय प्रदेश; टुंड्रा व तैगा हवामान तसेच उत्तरेकडील प्रदीर्घ हिवाळे,
अफ्रिका	समुद्र किनारी प्रदेश, नाईल नदीचे मैदान, नायजर नदीचा त्रिभूज प्रदेश, व्हिक्टोरीया सरोवर, उत्तरेचे भूमध्य सागरी हवामान	विषृवृत्तीय हवामान, विषृवृत्तीय व कांगो नदी प्रदेशातील जंगले, उष्णकटीबंधीय हवामान, ॲटलास पर्वतीय प्रदेश, सहारा कलहारी वाळवंट
आशिया	समुद्र किनारी प्रदेश, गंगा-सिंधू, हो-हँग-हो, यांगत्से, इ. नदयांचे मैदानी सुपीक खोरे, मेसोपोटेमिया मैदान, मोसमी हवामान, खनिजतेल व खनिज संपत्ती उपलब्धता	हिमालय, काराकोरम, हिंदकुश व इतर पर्वतीय प्रदेश, तिबेटच्या पठरावरील बर्फाच्छादन, सैबेरीया मैदानी प्रदेशातील दलदलीचा प्रदेश, गोबी, थर, अरेबियन  इ. वाळवंट, उत्तरेकडील तैगा हवामान
ऑस्ट्रेलिया	समुद्र किनारी प्रदेश, आयर सरोवर व मरे- डांर्लिग मैदानी प्रदेश (डाऊन्स गवळताळ प्रदेश), अंतर्गत जलप्रणाली, दक्षिणेकडील समशितोष्ण हवामान, उत्तरेकडील मोसमी हवामान, खनिज साठे	पर्वतीय प्रदेश, ग्रेट ऑस्ट्रेलियन डेझर्ट प्रदेश, मध्यवर्ती भागातील शुष्क हवामान व कमी पर्जन्य प्रदेश
अंटार्टीका	दाट लोकवस्ती नाही	वर्षभर बर्फाच्छादन व अतिथंड हवामान

 

● कमी लोकसंख्येच्या प्रदेशावर परीणाम करणारे घटक- बर्फाच्छादीत प्रदेश, धृवालगतचे प्रदेश, वाळंवटी व  पर्वतीय प्रदेश तसेच प्रतिकुल हवामान इ.

● जास्त लोकसंख्येच्या प्रदेशास अनुकुल घटक- किनारी प्रदेश, नदयांचे सुपीक मैदानी प्रदेश,

● प्राकृतिक रचने शिवाय प्रभावी प्राकृतिक घटक- वने उदा. ॲमेझॉन व कांगो नदीचे खोऱ्यातील वंनाचा प्रदेश

● प्राकृतिक रचना व वनाशिवाय लोकसंख्या वितरणावर परीणाम करणारे घटक-  मृदा, खनिज संपत्ती व  उर्जा साधनांची उपलब्धता, पाण्याची उपलब्धता

लोकसंख्या वितरणावर परीणाम करणारे प्राकृतिक व मानवी घटक-

अन	प्राकृतिक व मानवी घटक	जास्त घनता असलेले प्रदेश	कमी घनता असलेले प्रदेश
1	उंचसखलपणा	मैदानी प्रदेश- गंगा-सिंधू मैदान, यांगत्से मैदान	पर्वतीय प्रदेश-‍ हिमालय, रॉकी, ॲडीज
2	हवामान	भूमध्य सागरी हवामान- कॅलिफोर्निया, युरोप मोसमी हवामान- भारत, श्रीलंका पश्चिम युरोपीय हवामान- फ्रान्स,जर्मनी, चिली	विषववत्तीय हवामान- कांगो नदी खोरे अतिशित हवामान-‍ ग्रिनलँड, आलास्का उष्ण हवामान- सहारा, थर वाळवंट
3	सानसंपत्तीची उपलब्धता	सोन्याच्या खाणी- ऑस्ट्रेलिया खनिज तेल साठे- दुबई व अरेबियन देश	साधन सपंत्ती उपलब्ध नसलेले प्रदेश- दलदलीचे प्रदेश
4	‍ आर्थिक	व्यापारी व आर्थिक केद्र- टोकीओ, मुबंई, सुरत	कमी आर्थिक वृध्दी- लुझियाना, अफ्रिकेतील मागासलले  देश
5	सामाजिक	सामाजिक एकता, मोठे कुटुंब,रुढी परंपरा- भारत,	यध्दजन्य परिस्थिती- अनेक देशांचा सिमावर्ती प्रदेश
6	सरकारी धोरणे	टोकीओ शहरातील नागरीकांनी टोकीओ शहर सोडण्यासाठी जपान सरकार प्रोत्साहन स्वरुप पैसे देवू शकत आहे. टोकीओची घनता कमी होण्यास सुरवात झाली आहे.	अस्थिर सरकारी धोरणांमुळे बाग्लांदेशतील अनेक निर्वासित भारतात प्रवेश करतात.
7	सांस्कृतीक	अनेक धार्मीक स्थळे – वाराणसी शिक्षणामुळे-पुणे शहराची घनता वाढलेली आहे.	सांस्कृतीक घटकांमुळे सुरक्षीत स्थळी जातात- अरेबियन, आफ्रीकेतील काही देशातील लोकसख्या संख्या कमी झालेली आहे.

लोकसंख्येचे असमान वितरण- . वरील अभ्यासावरुन असे लक्षात येते की जगात सर्व प्रदेशात लोकसंख्या सारख्या प्रमाणात राहत नाहीत.  अनुकुल प्राकृतिक घटक, सौम्य हवामान, खनिज संपत्ती उपलब्धता, सुपिक मृदा, पाण्याची उपलब्धता या गोष्टी लोकसंख्या वाढीस पुरक असतात, मात्र हे सर्व घटक पृथ्वीवर सर्वत्र सारख्या प्रमाणात वितरीत झालेले नाहीत. तसेच मानवी जिवनास त्रासदायक असलेले प्रतिकुल हवामान, पर्वतीय प्रदेश, वाळवंटी भाग, अति थंड व हिमाच्छादीत प्रदेश, घनदाट अरण्ये व दललदीचे प्रदेश, पाण्याचे दुर्भीक्ष असलेल्या प्रदेशात लोकसंख्या कमी आढळते. असे घटकही पृथ्वीवर असमान वितरीत झालेले आहेत.  पृथ्वीवरील मानवी जिवनास अनुकुल व प्रतिकुल घटकांच्या असमान वितरणामुळे मानवी लोकसंख्येचे वितरण असमान झालेले आहे.

लोकसंख्येच्या वितरणावर परीणाम करणारे घटक-

अ) प्राकृतिक घटक-

1)  प्राकृतिक रचना ( भूरुपे)- i) मैदानी प्रदेशात विपुल जलसंपत्ती मुळे व सुपीक मृदेमुळे वैविध्यपुर्ण  शेती करण्यास हे प्रदेश समर्थ असतात. ii) शेती उत्पन्न व त्यावर आधारीत व्यवसाय व औदयागीकरणामुळे अशा प्रदेशत जास्त लोकसंख्या समावुन घेण्याची क्षमता असते त्याच बरोबर वाहतुक मार्गांच्या विकासामुळे मैदानी प्रदेशात लोकसंख्या जास्त आढळते. उदा. गंगा-सिंधू नदी मैदानी प्रदेश , यांगत्से व मिसिसिपी नदी पुरमैदांनाचा प्रदेश  iii) तर पर्वतीय प्रदेशात जास्त उंची, थंड हवामान, तीव्र उतार, अरण्ये, निकृष्ट मृदा यामुळे जिवन जगण्यास प्रतिकुल घटकांमुळे अनेक पर्वतीय भागात लोकसंख्या विरळ आढळते. उदा. रॉकी,हिमालय अँडीज पर्वतांचे प्रदेश.  iv)  परंतु पाण्याची व उदरनिर्वाहाची व्यवस्था असलेल्या पर्वतीय प्रदेशात काही प्रमाणात लोकसंख्या केंद्रीत झालेली आढळते. उदा. डेहराडून व इतर पर्वतीय पर्यटन स्थळे v)  पठारी प्रदेशात खनिज संपत्तीच्या उपलब्धतेमुळे व जलसिंचनाच्या सोयी उपलब्ध असल्यास येथे खनिज संपत्तीवर आधारीत जड उदयोग विकसीत होतात त्यामुळे येथे मध्यम लोकसंख्या आढळते. vi)  काही पठारांवर सुपिक मृदेमुळे लोकसंख्या जास्त आढळते. vii) समुद्रकिनारी प्रदेशातही अनुकुल हवामानामुळे खंडान्तर्गत भागा पेक्षा लोकसंख्या जास्त असते viii) म्हणजेच पठारी व पर्वतीय भागापेक्षा समुद्रकिनारी व मैदानी भागात लोकंसख्या दाट असते.

2) हवामान- अति थंड, अति उष्ण, वाळवंटी प्रदेश, अति पर्जन्याचे प्रदेश हे मानवी वस्तीस अनुकूल नसतात त्यामुळे तेथे लोकसंख्या कमी असते. उदा. विषृववृत्तीय हवामान, वाळवंटी प्रदेश  या उलट समशितोष्ण हवामान, भूमध्य सागरी हवामान, अल्हाददायक हवामात जास्त लोकसंख्या आढळते उदा. युरोप खंडातील देश

3) पाण्याची उपलब्धता- पाणी हा सर्व सजीवांसह मानवासाठीही महत्वाचा घटक असल्याने पाण्याच्या उपलब्धता असलेल्या ठिकाणी मानवी वसाहती विकसीत झालेल्या आढळतात उदा. नदयांच्या खोऱ्यातील प्रदेश व समुद्रकिनारी प्रदेशात दाट लोकसंख्या आढळते. वाळवंटातील मरुदयाण्याच्या प्रदेशातही लोकसंख्या आढळते उदा. भारतातील फलोदी, सौदी अरेबियातील अल् अहसा इ.

4) मृदा- सुपीक गाळाच्या मृदेच्या प्रदेशात शेती व्यवसाय विकसतील होतो त्यामुळे तेथे लोकसंख्या अधिक जाणवते उदा. भारतातील गंगा नदी, मिसिसिपी , यांगत्से या नदयांची पुर मैदानांचा प्रदेश. त्याच बरोबर ज्वालामुखीय मृदेच्या सुपीकतेमुळे ही ज्वालामुखीय पर्वतांच्या पायथ्याच्या प्रदेशात शेती व्यवसाय विकसीत होतो व येथेही लोकसंख्या जास्त आढळते. उदा. जावा, जपान, सिसिली

 

ब) मानवी घटक-

1) शेती- जलसिंचन, खतांचा वापर, यामुळे शेती उत्पादनात वाढ होते. त्याच बरोबर शेतीप्रकार, पीक पध्दत, लागवड पध्दत यामुळे शेती व त्यावर आधारीत लोकसंख्येवर परीणाम होतो अशा शेती प्रदेशात लोकसंख्या वाढते उदा. चीन, भारत, इंडोनेशिया, बांग्लादेश, जपान या आशिया खंडातील देशात वैशिष्टपूर्ण शेतीत भात पिकाचे उत्पादन जास्त असुन तेथे लोकसंख्या जास्त आढळते.

2) खाणकाम – चांगल्या प्रतिच्या खनिजांची असलेल्या क्षेत्रात अनेक उदयोग केंद्रीत होतात. त्यामुळे तेथे अनेक प्रकारच्या रोजगाराची निर्मीती होत असते. कुशल, अकुशल कामगार अशा प्रदेशात आल्याने हे प्रदेशत दाट बनतात. उदा. भारतातील छोटा नागपुर चे पठार, युरोप चा पश्चिम भाग, चीन मधील मांच्यरिया इ.

      खनिजाचे मुल्य जास्त असल्यास विषम नैसर्गिक परिस्थिती असतांनाही खनिजांचे उत्पादन घेतले जाते. व तेथेही लोकवस्ती दाट होते उदा. ऑस्ट्रेलियातील वाळवंटी प्रदेशातील सोन्यांच्या खाणींचा प्रदेश व नैऋत्य आशिया खंडातील वाळवंटातील खनिज तेल उत्पादक प्रदेश.

3) वाहतूक – रस्ते, रेल्वे, जलमार्ग, हवाई मार्ग यांच्या उपब्धतेमुळे प्रदेशात जाण्या-येण्यास सोईचे असते, त्यामुळे अशा प्रदेशात लोकसंख्या वाढते उदा. मुबंई शहर. याउलट जर जाण्या येण्यास कष्ट, वेळ व पैसा लागत असेल तर अशा प्रदेशात लोकसंख्येची घनता कमी असते. उदा. डोंगराळ व ग्रामीण भागातील वस्त्या. सागरी वाहतुकीमुळे नवनवीन भूमींचा शोध लागला बंदरांचा विकास होऊन व्यापारास चालना मिळते अशा किनारी प्रदेशात लोकसंख्या वाढलेली आढळते. 

4) नागरीकीकरण- लहाण मोठया उदयोगधंदयाच्या विकासामुळे छोटी मोठी शहरे विकसित होत असतात. तेथे लोकसंख्या वाढते व या वाढत्या लोकसंख्येच्या गरजा भागविण्यासाठी वाहतुक व्यापार व इतर सेवा देणाऱ्या तृतीय व्यवसांमध्ये वाढ होते. त्याच बरोबर शैक्षणिक व वैदयकीय सुविधा, वाहतुकीच्या व मुलभुत सोईसुविधा यांची उपलब्धता, रोजगारामुळे  अनेक प्रदेशात शहरी वस्त्यांचे पट्टे आढळतात. उदा. पिपरी चिचंवड

5) राजकीय घटक व शासकीय धोरणे- शासनाच्या धोरणामुळे एखादया प्रदेशात लोकसंख्येचे केंदीकरण अथवा विकेंद्रीकरण होवू शकते. उदा. रशिया देशातील सैबेरीया या अतिविषम हवामानाच्या भागात लोकांनी स्थलांतरीत व्हावे यासाठी रशियन शासनाने विशेष भत्ते व इतर जिवणाआवश्यक सुविधा दिल्याने या प्रदेशात रशियन लोक स्थलांतरीत होत आहे. जपान मध्ये टोकीओ शहर सोडण्याकरीता तेथील प्रशासन लोकांना प्रोत्साहन स्वरुप पैसे देत आहे.

या शिवाय समुद्र किनाऱ्यापासूनचे अंतर, सुगमता, नैसर्गिक बंदरे, उर्जास्त्रोत, अंतर्गत जलवाहतुक सुविधा, कालवे, सांस्कृतिक घटक, स्थलांत,र आर्थिक क्रिया, तंत्रज्ञान  हे घटकही लोकसंख्येच्या वितरणावर परीणाम करतात.

खालील हेडींगवर क्लिक करुन जास्तीची माहीती मिळवा

बारावी भूगोल नकाशावरील प्रश्न-

बारावी भूगोल वस्तूनिष्ठप्रश्न अचूक घटक ओळखा

बारावी भूगोल प्रथमसत्रप्रश्नपत्रीका

बारावी भूगोल प्रात्यक्षिकप्रश्नापत्रीका

भूगोल टेलिग्राम गृपला ज्वाईंट होण्यासाठी क्लिक

करा. 

इ 1 ते 12.वी ते पाठयपुस्तक मराठी व इंग्रजी माध्यम

https://books.ebalbharati.in/

पुस्तके डाऊनलोड करण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा. 

↓↓↓↓↓

https://books.ebalbharati.in/

https://books.balbharati.in/

http://cart.ebalbharati.in/BalBooks/ebook.aspx




http://cart.ebalbharati.in/balbooks/ebook.aspx#

लिंक ओपन केल्यावर खालील घटकांवर योग्य तेथे टिक करुन पुस्तके डाऊललोड करता येऊ शकतील.

वर्ग

माध्यम

विषय

अकरावी वार्षिक प्रश्नप्रत्रिका गुण 80 नमुना आराखडा

अकरावी वार्षिक प्रश्नप्रत्रिका गुण 80 नमुना आराखडा खालील लिंकवर क्लिक करुन पहा  

https://drive.google.com/file/d/1CSAbxtT_pirCuh_dtPj8N001obbA1sMS/view?usp=sharing

हिंदी महासागराची तळरचना-

हिंदी महासागराची तळरचना-

हिंदी महासागराची तळरचना फार गुंतागुतीची आहे. हिंदी महासागरातील जलमग्न भूरुपे ही भूविवर्तनिकी हालचाली, अनाच्छादन /ज्वालामुखीय प्रकीयांमुळे झालेली आहे. या प्रकीया जशा खंडीय भागात कार्यरत असतात तशाच त्या महासागरतही कार्यकरीत असतात. त्यामुळे हिंदी महासागरात खंडात्न उतार, मध्य महासागरीय जलमग्न पर्वत रांग, महासागरीय खोरी, सागरीगर्ता व बेटे असे भूरुपे पहावयास मिळतात. हिंदी महासागराची सरासरी खोली 4000 मीटर आहे

अ) समुद्रबुड जमीन / भूखंड मंच-   हिंदी महासागराच्या समुद्रबुड जमीनीमध्ये मोठया प्रमाणात विविधता आढळते. भारताच्या किनारी भागात समुद्रबुड जमीन विस्तीर्ण आहे. (भारताचा पूर्वेकिनारा- अरुंद, तर पश्चीमकिनारा रुंद आहे) या तुलनेत ‍ आफ्रिका, मादागास्कर बेट, इंडोनेशिया च्या किनाऱ्यांवर अरुंद आहे.

ब) मध्य महासागरीय रांगा (सागरी पर्वत/पठारे)-

1) मध्य हिंदी महासागरीय रांग- या रांगेची सुरवात सोमाली व्दीपकल्पाच्या जवळ गल्फ ऑफ एडनमधून होते, पुढे दक्षिणेकडे मादागास्कर बेटाच्या पर्वेस ही पर्वतरांग दोन शाखेत विभागली जाते.

    A) नैऋत्य हिंदी जलमग्न रांग-  त्यातील ही एक शाखा नैऋत्य दिशेला प्रिन्स एडवर्ड बेटापर्यंन्त पसरली आहे

    B) मध्य हिंदी महासागरीय रांग - दुसरी शाखा अग्नेय दिशेकडे ॲमस्टरडॅम व सेंटपॉल बेटापर्यंन्त पसरलेली आहे. ही पर्वत रांग अनेक संमातर रांगांनी बनलेली आहे. ही रांग एकसंघ नाही ती अनेक ठिकाणी खंडीत झालेली आहे. उदा. ओवेन विभंग, ॲमस्टरडॅक विभंग

2) नव्वद पूर्व रांग- ही पर्वत रांग हिंदी महासागरातील बंगाल च्या उपसागरात 90^० पुर्व रेखावृत्तावर उत्तर दक्षिण दिशेस विस्तारलेली आहे. ही रांग अंदमान बेटाच्या पश्चिमेडून सुरु होवून खाली दक्षिणेकडे ॲमस्टरडॅक व सेंट पॉल बेटाच्या पूर्वेस संपते.

3) छागोस पठार- हींदी महासागरात भारताच्या पश्चीमेकडे मध्य हींदी महासागरीय पर्वत रांगे पर्यंन्त हे पठार पसरलेले आहे. याच पठावरावर अनेक लहान मोठया बेटांचे समुह आहेत उदा. लक्षव्दीप, मालदीव, दिएगो गर्सिआ इ.

4) इतर पठारे-  याच महासागराच्या i) दक्षिण भागात केर्गुएलेन पठार ii) मादागास्कर बेटा जवळील मदागास्कर पठार, iii) आफ्रिकेच्या दक्षिणेस अगुल्हास पठार आहे.

क) बेटे- हिंदी महसागरातील खोल समुद्रातील बेटांचा विचार केल्यास ऑस्ट्रेलिया, मादागास्कर व श्रीलंका या तिन मोठे बेटे आहेत या शिवाय अनेक लहान-मोठी बेटे आणि चार व्दीपसमुह या महासागरात आढळतात त्यांची विभागणी खालील प्रकारे करता येईल. –

     

1 अरबी समुद्रातील बेटे-

2 बंगालच्या उपसागरातील बेटे

3 ऑस्ट्रेलियाच्या किनाऱ्या लगतची बेटे

4 अंटार्क्टिका खंडाजवळील बेटे

1 अरबी समुद्रातील बेटे- ही बेटे दोन विभागात मांडता येतात-

                                                                                   

A) अफ्रिका खंडाच्या किनाऱ्याजवळील बेटे व 

B) मध्य पर्वतरांगे जवळची बेटे / लक्षव्दीप-छागोस रांगेतील बेटे.

A) अफ्रिका खंडाच्या किनाऱ्याजवळील बेटे-

  i) मादागास्कर बेट- या गटातील हे सर्वात मोठे बेट असुन काही भूगर्भशास्त्रज्ञांच्या मतानुसार हे         मादागास्कर बेट पूर्वि आफ्रिका खंडाचाच भाग होते ते प्रथम मुळ आफ्रिका खंडापासून होवून इंडो-          ऑस्ट्रेलिया भूपट्टाला जावुन मिळाले व  नंतर अंतरीक हालचालीमुळे पुन्हा तेथूनही वेगळे होवून     विलग झालेले असुन आज दिसते तेथे आहे. मादागास्कर बेट हे संवेदनशील भूकंप प्रवणक्षेत्र आहे.

  ii) कोमोरो बेटे, बेस्सास दी इंडिया आणि युरोपा बेट- ही सर्व बेटे आफ्रिका खंडाच्या पूर्व दिशेला                                                                                                 आहेत.

  iii) रियुनियन, मॉरिशस व सेशल्स बेट-  ही बेटे मादागास्कर बेटाच्या पूर्व दिशेला आहे.

  iv) सोकोत्रा बेट- मादागास्कर बेटाच्या उत्तर दिशेला आहे.

      वरील सर्व बेटे हिंदी महासागरीय मध्य रांगेच्या पश्चीमेची बाजु व आफ्रिका खंडाच्या पुर्वेबाजू यांच्या दरम्यान आहेत.

B) मध्य पर्वतरांगे जवळची बेटे / लक्षव्दीप-छागोस रांगेतील बेटे- लक्षव्दीप, मालदीव आणि छागोस बेटे या पैकी बहुतेक बेटे प्रवाळ संचयनातुन तयार झालेल्या कंकणव्दीपाच्या स्वरुपात आढळणारे व्दीपसमुह आहेत.

या शिवाय पाकीस्तानच्याकिनारी भागात बुंदेल आणि इराणच्या पार्शियाच्या आखातात किश, हेंडोरावी, लावान, सिरी इ.बेटे आहेत इरतही बेटे आहेत.

2 बंगालच्या उपसागरातील बेटे-

i) श्रीलंका बेट- हे या विभागातील सर्वात मोठे बेट असुन भारताच्या दक्षिणेला आहे.

ii) अंदमान-निकोबार बेटांचा समुह-  हे बेटे भारताच्या दक्षिणेला नव्वद पुर्व पर्वतरांगेच्या पुर्वेकडे आहेत.

iii) सुमात्राबेट समुह- हा बेटांचा समुह अंदमान निकोबार बेटांच्या पश्चिमेकडे आहे.

      सुमात्रा बेटांच्या पश्चिमेकडे काही बेटांची साखळी आढळते त्यातील बरेच बेटे हे ज्वालामुखीय बेटे आहेत. व ही सर्व बेटे भूपट्ट सीमेशी निगडीत आहेत. ही सर्व बेटे जलमग्न पर्वतांचे शिखराचे  भाग असुन ते समुद्राच्या पाण्याच्या वर आलेले आहेत.

3 ऑस्ट्रेलियाच्या किनाऱ्या लगतची बेटे व अंटार्क्टिका खंडाजवळील बेटे- या विभागात रच थोडी बेटे आहेत त्यापैकी अश्मोर,क्रिसमस व कोकोस हे बेटे महत्वाची आहेत.

ड) महासागरीय खोरी किंवा मैदाने- सागरतळावरील खोलवर असलेल्या सपाट भागास महासागरीय खोरी म्हणतात. भूपष्ठावरील आणलेला अवसाद तसेच सागरी भागात निर्माण झालेला अवसाद संचयनाचे अखेरचे स्थान म्हणजे महासागरी मैदाने /खोरी.हिंदी महासागरात दहा प्रमुख खोरी आहेत मध्य हींदी महासागर खोरे, सोमाली खोरे, गंगा खोरे, अरेबीयन खोरे, अघुल्हास नाताळ खोरे,  मास्कारेन खोरे, पश्चिम ऑस्ट्रेलिया खोरे, मॉरिशन खोरे, ओमन खोरे, नैऋत्य हिंदी महासागर खोरे

ई) सागरी खळगे आणि गर्ता-   सागरी गर्ता हा महासागरातील अति खोल भाग असतो. हिंदी महासागरात गर्तांची संख्या इतर महासागरांच्या तुलनेने कमी आढळते.

     i.    सुंदा गर्ता- हिंदी महासागराच्या पुर्व दिशेला भारत-‍ ऑस्ट्रेलिया व पॅसिफिक भूपट्टांच्या सीमावर्ती प्रदेशात जावा-सुमात्रा बेटाजवळ सुंदा गर्ता असुन तिची खोली 7450 मी (4073 फॅदम)आहे.

    ii.    ओब गर्ता- अग्नेय हिंदीमहासागर पर्वत रांगेच्या दक्षिण बाजुला ओब गर्ता असुन तिची खोली 6875 मीटर (3759 फॅदम) आहे. या दोन्हीं गर्ता भूपट्ट हालचांलीमुळे अतिसंवेदनशील भूंकपप्रवण क्षेत्रात मोडतात.‍

प्रकरण – 6 महासागर साधनसंपत्ती काही भाग

प्रकरण – 6

महासागर साधनसंपत्ती

                                            

      साधारण पणे 19 व्या शतकाच्या सुरवातीला शास्त्रशुध्द पध्दतीने महासागराचा अयास होवू लागला. 1872 ते 1876 या कालखंडात चॅलेन्जर या ब्रिटिश जहाजाने केलेल्या जगप्रवासाने समुद्रा विषयी व तेथील जीवसृष्टी संदर्भात नवीन माहीती नवीन माहिती अजेडात आणली. तर 1920 पासून Echo Sounder (प्रतिध्वनी आरेखक यंत्र) तंत्रज्ञानामुळे विविध सागर तळाचे नकाशे बनवण्यास सुरुवात झाली.

सागर तळरचना-

1 भूखंड मंच/ समुद्रबुड जमीन- किनाऱ्यालगत असलेला व जलमग्न भूखंडाचा भाग म्हणजे भूखंड मंच होय. हा सागरतळाचा सर्वात उथळ भाग आहे.  हा भाग जलमग्न, रुंद, उथळ, मंद उताराचा असतो, भूखंड मंचाचा विस्तार जगात सर्वत्र सारखा नाही. उदा. चिली व सुमात्रा किनाऱ्या जवळ अतिशय अरुंद तर आर्क्टिक महासागरावजळील सायबेरीयाच्या किनाऱ्या लगत 1500किमी रुंदीचा आहे. याने महासागराच्या तळाच्या एकूण क्षेत्रापैकी सुमारे 7.6 % क्षेत्र व्यापलेले आहे.

      भूखंडमंच मानवासाठी महत्वपूर्ण आहेत. हा भाग उथळ असल्याने सूर्यकिरणे या भागाच्या तळापर्यंन्त पोहचतात. त्यामुळे भूखंड मंचाच्या भागावर शेवाळ व प्लवकांची निर्मीती मोठया प्रमाणावर होत असते. हे प्लवंक सागरातील लक्षावधी जीव व माशांचे प्रमुख व आवडते खादय आहे. त्यामुळे मासे प्लवक खादयाच्या शोधात भूखंडमंचा कडे ‍आकर्षित होत असतात. व येथेच प्रजननही करतात त्यामुळे भूखंड मंचावर माशाची संख्या जास्त असते, उथळ तळभागामुळे मासेमारी करणेही सोपे असते म्हणून भूखंड मंचाच्या प्रदेशात मासेमारीचा विकास झालेला आढळतो. उदा. ग्रॅडबॅक, जॉर्जस बॅक,

      त्याच बरोबर जगातील खनिजतेल व नैसर्गिक वायूचे सर्वात मोठे साठे समुद्रात समुद्रबुड जमीनीवरच आहेत. (उदा.-मुंबई हाय), तसेच क्रोमाईट, हिरे, इल्मेनाई, मॅग्नेटाईअ, प्लॅनिम सोने व पॉस्फराईट सारखी अनेकविध खनिजे, वाळू दगडगोटे व औदयागिक सिलीका या सारख्या खनिजांचे हे उत्खनन भूखंड मंचाच्या भागावरुन घेता येणे शक्य झाले आहे.

2 खंडान्त उतार (खंडान्त उतार व संचयन)- समुद्रबुड जमिनी/ भूखंड मचांचा विस्तार संपल्यानंतर समुद्रतळाचा उतार तिव्र होत जातो.  या उतारांचा कोन 2^० ते 5^० च्या दरम्यान असु शकतो या उतारांना खंडान्त उतार असे म्हटले जाते. या भागात समुद्राची खोली 200 ते 4000 मी पर्यंन्त खोल असते. खंडान्त उताराने महासागराच्या तळाच्या एकूण क्षेत्रापैकी सुमारे 8.5% क्षेत्र व्यापलेले आहे. खंडान्त उतार हा ज्या सागरी किनाऱ्यावर पर्वत आहेत तेथे तिव्र आढळतो. किनाऱ्या पासून हे क्षेत्र लांब असल्याने खंडान्त उताराच्या सुरवातीच्याच टप्यात नदयांनी वाहुन आणलेला गाळ काही प्रमाणात पोहचत असतो, या क्षेत्रावर उतार तिव्र असल्याने गाळाचे संचयन कमी प्रमाणातच असते त्यामुळे या क्षेत्रात संचयन खूपच कमी असते.  

      खंडान्त उतारावर मिथेन हायड्रेट ही संयुगे आढळतात. उदा. कृष्णा गोदावरी उपतट. या भागावर पंखाकृती मैदानेही आढळतात.  उदा. आफ्रिकेजवळ कांगो हीसागरीय घळई

3 सागरी मैदाने-  खंडान्त उताराच्या पुढे सागरी मैदाने आढळतात, सागरी मैदाने आकाराचे मोठे असतात त्यावर लहान-मोठया आकारांचे जलमग्न उंचवटे पर्वत पठारे इ. भूरूपे असतात त्यांचा उतार मंद असुन सागरी मैदानांनी महासागराच्या तळाच्या एकूण क्षेत्रापैकी सुमारे 66 % क्षेत्र व्यापलेले आहे. सागरी मैदानांवर वाऱ्यांनी वाहून आणालेले धुलीकण, ज्वालामुखीय राख, रासायनिक द्रव्यांचे अवक्षेपण, उल्कांचे तुकडे हे घटक गाळाच्या स्वरुपात सापडतात.

सागरी मैदानांवर कोबाल्ट आणि तांबे युक्त मॅगनीजचे लहान मोठया आकाराचे खडे आढळतात.

4 सागरी गर्ता- सागर तळांवर/ मैदानांवर काहीठिकाणे खोल व अरुंद आणि तीव्र उताराची सागरी भूरुपे आढळतात. त्यांना सागरी डोह/ गर्ता म्हणतात. हे

  सागरी डोह- साधारण सागरी तळ/ मैदानावरील कमी खोलीच्या भूरुंपास सागरी डोह म्हणतात.

  सागरी गर्ता-  सागरी तळ/ मैदानावरील जास्त खोलीच्या कमी रुदींच्या दूरवर पसरलेल्या भूरूपाला सागरी गर्ता म्हणतात. गर्ता सागर तळातील सर्वात खोल भाग आहे. त्या हजारो मीटरपर्यंन्त खोल असतात त्या भूपट्टांच्या सीमावर्ती प्रदेशात आढळतात. त्यामुळे जागृत ज्वालामुखीची व भूंकप प्रवणाची क्षेत्रे असतात. जास्त खोली व दुर्गमता यामुळे आता पर्यन्त 6000 मीटर खोल सागरीतळा पर्यंन्त तीनच मानसे जाऊ शकलेली आहे. मरीयांना गर्ता (11किमी/ 1100 मीटर खोल) तर जावा गर्ता (7.7किमी/ 7700 मीटर खोल) गर्ता आहेत. म्हणजेच सागरतळाच्या अतिखोल भागात मानव फारसा जाऊ शकलेला नाही. खोली, दुर्गमता या सारख्या प्रतिकुलतेमुळे गर्तांचा अभ्यास कमी झालेला आहे त्यामुळे माहीती ही कमीच आहे. म्हणून गर्ता बाबतचे आपले ज्ञान मर्यादीत आहे.   

5 जलमग्न रांगा व पठार-  सागरीताळावरील पर्वतरांगा ह जलमग्न पर्वत म्हणून ओळखले जातात. या पर्वतरांगा शेकडोकिलो मीटर रुंद व हजारोकिलोमीटर लांब असतात. काही सागरी उंचवटयांचे माथे समापा व विस्तृत असतात. त्यांना सागरी पठार म्हणतात. उदा. हिंदी महासागरातील छागोस चे पठार.

      सागरी बेटे- जलमग्न पर्वतरांगांच्या शिखंराचे भाग काही ठिकाणी सागरजल पातळीच्या वर आलेले असतात त्यांना आपण सागरी बेटे म्हणून ओळखतो.

बेटांचे प्रकार उदा-  

1  खंडीय बेटे-(बेटे भूमीखंडाचाच भाग आहे) मादागास्कर बेट- भारतीय महासागराचा वायव्येकडील भाग

2  ज्वालामुखीय बेटे-(ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे तयार झालेली बेटे) हवाई बेटे- पॅसिफिक महासागर

3  प्रवाळ बेटे-(प्रवाळ किटकांच्या संचयनापासुन तयार झालेली बेटे) ॲलडॅब्रा बेटे-अटलांटीक महासागर

अकरावी व्दितीय घटक चाचणी नमुना 2 गुण 25

प्रात्याक्षिक क्र 5,6,7 एकत्रित नकाशा क्र 47 E/6 अहमदनगर जिल्हा

प्रात्याक्षिक क्र 5  (नकाशा क्र- 2) स्थलनिर्देशक नकाशा क्र 47 ^E/_6- भूउठाव

प्रस्तुत नकाशा हा डोंगराळ प्रदेशाचा आहे. व या नकाशातील सर्वात उंच ठिकाण 608 मीटर उंचीचे असुन ते नकाशाच्या नैऋत्यदिशेला ए-3 संदर्भ चौकोनात आहे. तर सी-1 चौकानात 581 मिटर उंचीचे ‍ठिकाण आहे. नकाशातील प्रदेशाची उंची 80 मीटर ते 650 मीटर च्या दरम्यान आहे. कमीत कमी उंची ही  ए-3 या संदर्भ चौकोनात आहे.  या नकाशा प्रदेशात पूर्वेच्या तुलनेत पश्चीमेची उंची कमी आहे म्हणजेच प्रदेशात उतार हा पर्वेकडून पश्चीमेकडे आहे. नदया/नाले ही पूर्वेकडून पश्चीमेकडे वाहत आहे. तसेच अग्नेय कोपऱ्यातील प्रदेशाची उंची दक्षिणेकडे कमी होत आहे. त्यामूळे सी -3 या संदर्भ चौकानात दिसत असलेल्या नदया/नाले दक्षिणेकडे वाहत आहेत असे म्हणता येईल. नकाशात दिसत असलेले गिरी शिखराकडील समोच्च रेषा जवळ जवळ असल्याने त्या तीव्र उतार दर्शवितात. तर नकाशातदिसणारा सखल भागात समोच्चता रेषा या ऐकमेकांपासून लांब अंतरावर आहेत. नकाशात 512 मी, 504 ते 508 मी. उचीं दर्शक आकडे दिसत असुन सदर भाग हा पेलंजी पठाराचा आहे ते सी-1 या संदर्भ चौकोनात आहे. याच संदर्भ चौकोनात खडकाळ स्वरुपाची जमीन दिसत आहे.

(प्रात्याक्षिक क्र 6 नकाशा क्र- 2) स्थलनिर्देशक नकाशा क्र 47 E/6‍ जलप्रणाली

       नकाशा प्रदेश डोंगराळ असून प्रस्तृत नकाशात जलाशये निळया रंगाने दर्शविलेले आढळतात. या नकाशातील जलप्रणाली वृक्षाकार असुन या नकाशात वैतरणा व तानसा या दोन प्रमुख नदया आढळून येत आहेत. याठिकाणी डोंगराळ भाग असल्याने अनेक जलविभाजक आढळतात. डोंगररांगा मुळे प्रमुख दोन्ही नदया वैतरणा व तानसा या दोन्ही नदयांची खोरी वेगळी झालेली  दिसतात.

       वैतरणा नदी नकाशाच्या ईशान्य भागातून वाहत येत अनेक वळणे घेतांना दिसत आहे. वैतारणा नदीस पूर्वेकडून भामा ही हगांमी नदी, केंगरी हंगामी नदी, उत्तरे कडून हातनी नदी  तसेच डोंगराळ भागातुन वाहत येणारे इतरही प्रवाळ येवुनमिळतांना दिसत आहेत.

       तानसा नदीस बी-2 या संदर्भ चौकोनातुन उगम पावतांना दिसत असुन ए-2 संदर्भ चौकोनातील तळवाडा ही हंगामी नदी तिला उत्तर दिशेकडून येवुन मिळते. या तानसा नदीवर तानसा बारमाही धरण बांधलेले आहे. अहमदनगर जिल्हा

(प्रात्याक्षिक क्र 7 नकाशा क्र- 2) स्थलनिर्देशक नकाशा क्र 47 E/6‍ नैसर्गिक वनस्पती जिवन

       नकाशा प्रदेश डोंगराळ असून येथे विस्तृत जंगले आढळतात. ते राखीव व खुल्या जंगलांच्या प्रकारात समावेश होतो. जास्त उंचीच्या भागात दाट ते जास्त दाट जंगले आहेत. ए-1, ए-2, ए-3 या संदर्भ चौकोनात मिश्र वने आहेत. नकाशाच्या नैऋत्य भागातही मिश्र वने आहेत. नकाशातील डोंगररांगाच्या दरम्यानच्या सखल भगात अनेक ठिकाणी विखुरलेले वृक्ष व खुरटया वनस्पती आढळतात. नकाशाचाजास्तीत जास्त भाग डोंगराळ असल्याने  लागवडी खालील क्षेत्र फारसे आढळत नाहीत. ए-1 व ए-2 या संदर्भ चौकोनात साग वृक्षाचे वनीकरण केलेले आढळते. तर सी-1 व सी-2  संदर्भ चौकोनात खुली अरण्ये दिसत आहेत.

प्रात्याक्षिक क्र 6 स्थलनिर्देशक नकाशा क्र 47 E/6‍ जलप्रणाली

(प्रात्याक्षिक क्र 6 नकाशा क्र- 2) स्थलनिर्देशक नकाशा क्र 47 E/6‍ जलप्रणाली

अहमदनगर 

       नकाशा प्रदेश डोंगराळ असून प्रस्तृत नकाशात जलाशये निळया रंगाने दर्शविलेले आढळतात. या नकाशातील जलप्रणाली वृक्षाकार असुन या नकाशात वैतरणा व तानसा या दोन प्रमुख नदया आढळून येत आहेत. या ठिकाणी डोंगराळ भाग असल्याने अनेक जलविभाजक आढळतात. डोंगररांगा मुळे प्रमुख दोन्ही नदया वैतरणा व तानसा या दोन्ही नदयांची खोरी वेगळी झालेली दिसतात.

       वैतरणा नदी नकाशाच्या ईशान्य भागातून वाहत येत अनेक वळणे घेतांना दिसत आहे. वैतारणा नदीस पूर्वेकडून भामा ही हगांमी नदी, केंगरी हंगामी नदी, उत्तरे कडून हातनी नदी  तसेच डोंगराळ भागातुन वाहत येणारे इतरही प्रवाळ येवुन मिळतांना दिसत आहेत.

       तानसा नदीस बी-2 या संदर्भ चौकोनातुन उगम पावतांना दिसत असुन ए-2 संदर्भ चौकोनातील तळवाडा ही हंगामी नदी तिला उत्तर दिशेकडून येवुन मिळते. या तानसा नदीवर तानसा बारमाही धरण बांधलेले आहे.

       या व्यतिरीक्त भातसाई, चापनाई, राखडी या ही हंगामी नदया नकाशात बी-1, सी-2 व सी-3 चौकोनात दिसत असुन त्या वळणावळणाने वाहत आहेत